Bolludagurinn er í dag 24. febrúar á mánudegi eins og venjulega í föstuinngangi lönguföstu 7 vikum fyrir páska. Föstuinngangur kallast síðustu þrír dagarnir fyrir lönguföstu sem hefst formlega á miðvikudegi á öskudaginn og föstuinngangurinn eru sunnudagurinn fyrir bolludag, bolludagurinn sjálfur og sprengidagur þar sem öskudagurinn telst fyrsti dagurinn í lönguföstu. Bolludagurinn getur lent á 2. febrúar til 8. mars allt eftir því hvenær páskarnir eru það árið.
Í ár eru páskarnir miðlungs snemma á ferðinni, svo snemma þó að bolludagurinn lendir daginn eftir konudag sem er ætíð á sunnudegi og þar sem bolluát okkar Íslendinga hefur að miklu leyti færst yfir á sunnudaginn fyrir bolludag lentu siðir þessara tveggja daga á sama degi í ár. Svo í gær voru því ekki bara uppgrip hjá blómasölum heldur bakaríum og stórmörkuðum sem búnir eru að stórum hluta að ná til sín megninu af bollusölunni en bakaðar eru um ein og hálf miljón bollur fyrir bolludaginn sem lauslega reiknað eru um 3 bollur á mann.
Hérlendis höldum við ekkert upp á sunnudaginn, fyrsta dag föstuinngangsins né köllum hann neinu sérstöku nafni þótt innan kirkjunnar kallist hann æskulýðsdagur kirkjunnar þá veit það vart nokkur maður né viðhaft tilstand þann dag. Þess í stað hefur bolludagurinn í rauninni yfirtekið hann og er í praxís orðin að tvem dögum með tilheyrandi bolluáti bæði sunnu- og mánudag
Því má segja að páskarnir hafi í rauninni hafist með bolluáti gærdagsins þar sem sunnudagurinn er fyrsti dagur ársins sem markar upphaf páska sem undirbúningur fyrir föstutímann og páskum líkur ekki formlega fyrr en á hvítasunnudag eða hér á landi annan í hvítasunnu þar sem hann verður að telja með þar sem hann er frídagur sem tengist páskum.
Páskarnir eru þegar allt er talið heilir 100 dagar hvorki meira né minna. Það eru 50 dagar frá fyrsta degi föstuinngangs sem var í gær og hefst í sjöundu viku fyrir páska og þótt 7 vikur með sjö dögum séu bara 49 dagar þá er páskadagurinn talinn með sem sá fimmtugasti. Þessir 50 dagar fyrir páskadag skiptast í þessa þrjá föstuinngangs daga í 7 vikna föstu auk lönguföstunnar sjálfrar en síðasta vika hennar fyrir páskadag, dymbilvikan er frá pálmasunnudegi til páskadags. Eftir páskadag eru svo aðrir 50 dagar til hvítasunnu með viðkomu á uppstigningardag tíu dögum fyrir hann plús annars í hvítasunnu en þá telst páskunum formlega lokið.
Almennir frídagar tengdir páskum
Tímasetningar allra þessara daga ár hvert helgast af þeim útreikningi hvenær páskadagur skuli vera á hverju ári og allir aðrir dagar þeim tengdir fylgja þar með. Á þessu 100 daga tímabili frá síðvetri fram í byrjun júní eru 7 frídagar. Þeir skírdagur, föstudagurinn langi, páskadagur, annar í páskum, uppstigningardagur, hvítasunnudagur og annar í hvítasunnu auk þess sem krakkar fá oftast frí í skólum á öskudaginn að öllu eða hluta til fyrir sína sælgætisbúninga hátíð.
Þó þar sem bæði páskadag og hvítasunnudag beri upp á sunnudag sem eru því hvort eð er frídagar eru þetta því 5 frídagar sem geta rokkað til um 35 daga eftir árum. Svo það er ekki bara hvort við kaupum bollur með blómvendinum á konudag sem getur hist þannig á eins og í ár heldur munar það töluverðu á því hversu gott veður sem dæmi við getum gert okkur vonir um þessa 5 frídaga enda munar miklu á veðri milli mánaða á þessum tíma sem og hversu langt er í næsta almennan frídag frá áramótum.
Hvenær páskadagur skuli vera á ári hverju sem eins og að framan er greint ræður því þar með hvenær bolludagurinn lendir í dagatalinu er reiknað út þannig að páskadagur skuli vera fyrsti sunnudagur eftir að tungl verður fullt næst á eftir jafndægri á vori.
Tunglfyllingardagur þessi er þó ekki alltaf hin raunverulega stjarnfræðilega tunglfylling heldur er hann reiknaður út samkvæmt ákveðinni reglu sem kirkjan setti sér og er þeirra eigin tunglalmanaka sem ekki er notað til neins annars en útreikninga kirkjudaga hennar en er þó oftast nokkuð nærri raunverulegri tunglfyllingu.
Í hinni vestrænu kirkju sem við tilheyrum geta páskar allra fyrst verið 22. mars og seinast 25. apríl sem eru 35 dagar svo það getur munað rúmlega heilum mánuði. Í ár eru þeir þann 12. apríl. Bolludagurinn lendir því sjaldnast í því að megnið af bollunum séu etnar á konudaginn þar sem páskar lenda að jafnaði ekki á sama degi , sem þótt konudaginn beri heldur ekki alltaf upp á sama dag ár hvert munar þar mun minna um því hann er á þeim sunnudegi sem lendir á tímabilinu 18. til 24. febrúar og flöktir því bara um eina viku. Þó er konudagurinn ætíð á sunnudegi og bolludagurinn einnig ætíð á mánudegi svo þegar páskarnir eru þetta snemma á ferðinni eins og í ár getur það alltaf skeð eitt og eitt árið.
Einnig getur bolludagurinn ásamt þeim sprengi- og öskudegi lent á undan konudeginum en það mun einmitt gerast á næsta ári 2021 en þá er bolludagurinn mánudaginn 15. febrúar en konudagurinn viku seinna eða sunnudaginn 21. febrúar.
Hver er þessi föstuinngangur með sínu tilheyrandi bolluáti hér á landi
Algengt var í kaþólskum sið að fastað væri á kjöt dagana tvo fyrir lönguföstu og var það boðið í þjóðveldislögunum. Önnur merki um siði tengda þessum degi er ekki að finna fyrr en á 19. öld. Í Sturlungu og biskupasögum er talað um „að fasta við hvítan mat“ (mjólkurmat) í föstuinngang.
Líklegt er að menn hafi nýtt sér þessa daga fyrir langt föstutímabil til að gæða sér á ýmsu góðgæti ekki síst brauðmeti. Í dönskum heimildum frá því um 1700 er talað um hveitibollur sem muldar eru og hrærðar með mjólk og smjöri og borðaðar í föstuinngang. Bolluát og feitmetisát virðist á öðrum Norðurlöndum reyndar hafa verið meir bundið við þriðjudaginn næsta í föstu. En á Íslandi hafa menn bundið þennan sið við mánudaginn, sennilega til að trufla ekki hefðbundinn matarsið sprengidagsins. Á síðustu áratugum hefur bolluátið einnig færst að stórum hluta yfir á sunnudaginn.
Bolludagur á Íslandi
Flengingar og bolluát berst líklega til Íslands fyrir dönsk eða norsk áhrif á síðari hluta 19. aldar, líklega að frumkvæði þarlendra bakara sem settust hér að. Heitið bolludagur er ekki þekkt fyrr en eftir aldamótin 1900 og mun orðið til hérlendis. Upphaflega bárust siðirnir að slá köttinn úr tunnunni og að marsera í grímubúningum frá Danmörku fyrir 1870 en lagðist víðast hvar af eftir aldamótin.
Þessir siðir héldust samt áfram á Akureyri en 1915 færðust þeir yfir á öskudaginn og hafa síðan smásaman breiðst þaðan út aftur sem öskudagssiðir. Heitið bolludagur sést fyrst á prenti 1910 en annars var dagurinn oft kallaður flengingardagur.
Maskadagur
Á Ísafirði, Bolungarvík og nágrenni færðust ekki allir siðir bolludagsins yfir á öskudag. Þar viðhélst sá siður að strákar klæddu sig upp og gengu í hús með leik, söng og betli líkt og krakkar gera á öskudaginn. Þar heitir þessi dagur Maskadagur og má rekja uppruna hanns aftur til síðarihluta 18. aldar líkt og bolludaginn og hefur hann haldist síðan þótt ekki séu til heimildir frá öllum tímum.
Upp úr 1940 var farið að halda grímudansleiki og krakkar eignuðust daginn en upphaflega tóku fullorðnir líka þátt í leiknum og hefur þessi siður haldist síðan. Ólíkt þeim söng sem tíðkast á öskudaginn var líka sú hefð áður fyrr að leika stutt leikrit og átti þá sá sem verið var að betla af að geta sér til um hverjir það væru sem földu sig bakvið grímur og búninga. Sá siður hefur þó lagst af og grímubúningar og söngur eins og á öskudeginum tekið alfarið við.
Lengst af var bara gengið í hús en í seinni tíð hafa krakkar farið að fara í verslanir og fyrirtæki fyrri part dags líkt og tíðkast á öskudaginni en á kvöldin er gengið í heimahús. Sökum þessa fá krakkarnir frí á Sprengidag, enda stendur dagurinn yfir fram á kvöld, en ekki á Öskudag líkt og tíðkast annarstaðar á landinu. Tilheirandi Maskadagsböll eru haldin þennan dag þar sem krakkar jafnt sem fullorðnir koma saman uppáklædd í búningum til að skemmta sér.
▶︎ Um Maskadag á vef Bæjarins besta frá 2017, Maskadagur í dag
Bolluát á bolludag
Á Íslandi hefur tíðkast í yfir hundrað ár að borða bollur á þessum degi og í Þjóðólfi 1910 er talað um bolluát á bolludaginn. Þó mun það hafa þekkst eitthvað áður og í matreiðslubók Þ. A. N. Jónsdóttur frá 1858 er uppskrift að langaföstusnúðum það er bolludagsbollum.
Reykvísk bakarí fara að auglýsa bollur á bolludaginn á öðrum áratug aldarinnar og í Morgunblaðinu 1915 er kvartað yfir hnignun bolludagsins:
… það eina sem virðist vera eftir af kætinni frá fyrri tímum á »bolludaginn«, er óhemju kökuát barnanna — og full búðarskúffan af smápeningum hjá bökurum bæjarins. »Bollan« kostar því miður þrjá tveggeyringa í þetta sinn!
Áætlað hefur verið að íslenskir bakarar baki um eina milljón bolla fyrir bolludaginn en einnig eru margir sem baka bollur heima. Þrátt fyrir þennan gríðarlega fjölda af bollum sem við Íslendingar sporðrennum þá er það augljóst að ekki þarf að hafa mikið fyrir því að halda þessu sið að okkur því einungis einn stórmarkaður auglýsti heilsíðu auglýsingu í Fréttablaðinu bollur og eitt bakarí eina litla auglýsingu. Það þarf því ekkert að segja okkur að borða þessar einu og hálfu miljón bollur, sjálfsagt eiga bakarar nóg með að anna eftirspurn frekar en hitt.
Bollurnar eru nú oftast bornar fram með sultu og rjóma innan í og hattur bollunnar skreyttur með súkkulaðihulu eða glassúr en þó eru margar aðrar útgáfur til. Tvær tegundir af bollum eru algengastar; vatnsdeigsbollur (sem eru mjúkar og frauðkenndar) og gerbollur (sem eru öllu fastari í sér).
Bollur bolludagsins breytast lítið frá ári til árs en bolluskrautið breytist alltaf lítillega eftir smekk tímans. Í Morgunblaðinu 1935 auglýsir bakaríið Freia til dæmis eftirfarandi bollutegundir á bolludeginum:
Rjómabollur, rommbollur, krembollur, súkkulaðibollur, rúsínubollur, vínarbollur, hveitibollur.
Ýmsir hafa líka þann sið að borða fisk- eða kjötbollur á bolludaginn og má rekja það að minstakosti aftur á fjórða áratug 20. aldar en þá auglýsti niðursuðuverksmiðja S.Í.F. fiskbollur á bolludaginn undir slagorðinu „Gerið bolludaginn þjóðlegan“ og í ár má sjá hálfsíðu auglýsingu frá Fiskikónginum auglýsa fiskibollur á kjarakaupum í tilefni dagsins. Fyrst og fremst hafa það þó verið rjóma-og krembollur sem einkennt hafa mataræðið þennan dag.
Bolluvendir
Það er einnig rík hefð fyrir því að föndraðir séu bolluvendir, oftast úr litríkum pappírsræmum sem límdar eru á prik. Börn flengja svo foreldra sína með eða forráðamenn með vendinum og hrópa „Bolla! Bolla! Bolla!“. Sá siður að vekja menn með flengingum á bolludaginn er talinn hafa borist til Danmerkur frá mótmælendasvæðunum í norðanverðu Þýskalandi og síðan til Íslands með dönskum kaupmönnum á 19. öld. Í upphafi taldist flenging ekki gild nema flengjarinn væri alveg klæddur og fórnarlambið óklætt og því ekki óalgengt að börn vöknuðu snemma til að geta „bollað“ foreldra sína í rúminu. Sá sem er flengdur getur losnað undan þjáningunum með því að gefa bollu í staðinn og fyrir hvert högg átti barnið að fá eina bollu.
Flengingar þessar eiga sér líklega kaþólska fyrirmynd í táknrænum hirtingum á öskudag. Vöndurinn minnir á stökkul sem notaður var til að dreifa vígðu vatni við föstuinngang. Sumir telja hýðingarnar upprunalega lið í frjósemisgaldri og með þeim eigi að vekja alla náttúruna til lífs og starfa þegar vorið sé í nánd.
Dagsetningar bolludags á næstu árum
- 2021 – 15. febrúar
- 2022 – 28. febrúar
Heimildir og ýtarlegri lesning
▶︎ Wíkipedía, Bolludagur
▶︎ Íslenski Almanaksvefurinn, Bolludagur
▶︎ Vísindavefurinn, Á hve margra ára fresti ber bolludag, öskudag og sprengidag upp á sama mánaðardag?
▶︎ Íslenski Almanaksvefurinn, Föstuinngangur
▶︎ Íslenski Almanaksvefurinn, Sprengidagur
▶︎ Íslenski Almanaksvefurinn, Öskudagur
▶︎ Íslenski Almanaksvefurinn, Langafasta